Un voyage dans le temps et dans l'espace à la découverte d'une littérature aussi riche qu'inconnue s'étendant sur huit siècles et sur l'ensemble des régions du domaine francoprovençal, parcourant tous les genres littéraires et touchant toutes les catégories sociales. Par le biais de cette exposition et d'autres initiatives grand public, le souhait du Cefp est que cette littérature puisse sortir des archives pour nourrir l'imaginaire et enrichir le langage de nos contemporains.
Pour le vernissage les acteurs de la Fédérachòn di téatro populéro ont monté un spectacle suggestif, onirique et dense de contenus, conçu expressément pour l'occasion.
Les poètes du terroir
L'exposition a vécu deux fois grâce à la Fête du Patois ayant eu lieu à Courmayeur les 6 et 7 septembre 2014. À cette occasion, les poètes et écrivains du terroir ont collaboré à la mise en valeur de la littérature francoprovençale. Voici quelques textes remarquables qu'ils ont voulu partager avec le public. Merci à Franco Savoye, Samuel Vuiller et Enrica Guichardaz.
Franco Savoye, On sondzo
Dz'i fa on sondzo dé voyadjé
Su on ló tsemèn,
Dé traverséi la tèra
Chencha confén
Dé tèn-z-én tèn mé aplantéi
Pé contempléi
È esploréi
Dé prende lo volle
Paséi âte su lé gnolle
Traverséi la mè
Mé póouzéi su on dézè
Vesetéi tan dé nachón
Éncontréi tan dé populachón
Samuel Vuiller, Viéiille méijón
Viéiille méijón dé noouhe vioù
Batia to dé sacrifihio é tan dé gou.
Tsi teu, l'an vicquiù dé campagnà
Qué pé dé siéicle la tèra l'an travaillà;
vardoou dé béihie pé dé dzénérahión :
dé vatse, dé fèye, dé tcheuire é dé modzón;
émplì lo paillé é la grandze pé dé-z-an :
dé fèn, dé foille, dé paille é dé gran.
Lé, l'an passou lè via tan dé dzé
Dé dzo dé travaille, dé tsagrén é dé joué.
Ara t'an vendeuva a dé dzé dé ià.
Di-mé vèi : «éi-heu contenta u pa?»
Enrica Guichardaz, La grolla retrouvéye
D'itsatèn lé tréi frére Jacques Émile é Pierre éiron caze todzó a Entrelevie tsi padàn é madàn. Can é féyave bon tèn éiron to lo dzo défoura é alavon i fèn avoué lavón Samuel é lo pi groou, qué l'aye ayù la permichón d'émpléyé son «Opinel» tsapottave lé brantse dé fréno pé fére dé piquiooude cornaille. Quieu lé frére mengoyavon a la bataille di rèire.
Can tornavon di fèn alavon avoué madàn dédén lè poulailléi é pé cado tsacon prégnave énr'ou qué madàn lèi bouichave avoué dé heuccro.
Lé dzo dé plodze é poyavon amón i solan dé la méijón pé corniffléi prumi totta sor dé bagguie é dé coou pasavon dé-z-euire a acoutéi lé conte qué Jacques, lo pi gran, lléizave d'on vioou lèiro acapoou su on placà.
Lo fracà dé la plodzé qué tséizave su lo tette acompagnave lé parolle én sertèn momàn pa tan chure dé qui lléizave é dé tèn z-én tèn acapitave qué Pierre s'éndrumèche su on mouéi dé fèn qué l'aye tan bon floou.
Fran on dé sisse-z-apréi déné tchecca énroyeui Emile lo pi quierieui di tréi frére l'é éihoou bon a urì la saraille d'éira viéille artse é l'a comenhià a tèrié foura to denque ll'aye dédén: dé viéille botte fruhe, éira djacca di soudà dé qui sa quiénta guièra, éira piquioouda ratta émpouétèye qué l'é partia dé totta trempa, dave viéille-z-écouéile, on lènhié broddoou avoué carquie borna. Mé macque can l'artse semblave vouidda voualà saillì dédén éira couigne énr'éje mistérieuza, totta émpouhélèye.
Torédo Emile l'a pa ayù lo coradzo dé la totché tellamèn l'éire acréyeuiza, mé to p'on momàn l'a sentu éira sensachón forta comèn éira foouse qué lèi diave pren-mé, ura-mé. Avoué crente Emile l'a quiérioou lo frére pi vioù é enhèmblo l'an-pe prèn sélla drola d'éira bouihhe dé boou tott'arionda.
Lé brouddo l'ayon sentù predjé dé padàn é madàn d'éira grolla perdeuva dèi tan dé-z-an é qué gnón sayé pamé ieui fuche alèye aboutì. L'ère-t-è poulù éihéi sélla?
Avoué on motcheui di na l'an certchà dé l'aprouprié dé la pouha é dé la cratse prèija én tan dé siéicle é voualà saillì, tsapottoou dédén lo boou dou vesadzo qué s'avèiquiavon, énr ommo é éira fenna é apréi d'atre chouéi tott'a l'èntò.
Lé rache sayon comèn on émplèye la grolla én Valéi d'Oouha la coheumma dé bèire énhemblo én sé pasèn di-z-on i-z-atre la méima écouéila, mé n'ayon jamé ieuva éira comèn sélla.
Atendèn belle Pierre s'éire reveillà é quieu tréi sé son tastoou avoué lé garguie éncrouijatte én formèn on sèrhio majécco avoué la grolla i bo mentèn. È sentavon la majiye qué saillave dé la grolla é la foouse qué lé z-é poussave a toouhéi lo toppèn, malgré la pouire di-z-aragne qué l'èro poulù saillì di boou vioou.
Belle la plodze l'aye barcoou é éira rèya dé solèi entrave entre lé labie di tette pé sé poouzéi fran su lo toppèn.
Lé gosse l'ayon comprèn qué lo momàn l'éire arevoou é én s'èiguièn o lo motcheui di na dza to émplahoou é l'an sopendu lo toppèn é majiye&. Éira piquioouda voué douha é grahieuiza lé-z-a quiérioou pé nom. Éiron a botse urerta.
Per bonnè, a foouse! L'é gran tèn qué dz'atendavo si momàn, dzé sentavo voouhe voué, dz'amavo acoutéi lé conte qué lléizéyade é mé étó n'i éira a vo-z-é contéi.
Tan dé sièicle én dirì, dz'éiro éira piquioouda é joulia féye é dzé réstavo dédén on tsahéi o cattro tò.
Lé couèiche qué véyade su sta grolla éiron sayo é dé bon quiè è s'oulavon for di bièn.
La cóntessa l'aye dé londze trèhe blonde é can tsantave én s'acompagnèn avoué énr'arpa belle lé-z-euijéi s'éntsantavon a l'acoutéi.
Lo cónto alave a tsahe su on tsevà é i tsahéi ll'éiron toujoù dé joulie féihe to bièn dé-z-énvitoou, on aviave lo tinno a la groousa léche é lé couijérì ruhichavon lé béihie qué l'ayon tsahià dédén la dzè a l'èntò di tsahéi.
La via éire ereuza , on danhiave é lé trouvè contavon dé conte dé paì llouèn, dé groouse retsèhe é dé drole dé béihie qué atèriavon la quieriezitoou di cónto.
Lo cónto éire tellamèn atérià di-z-avanteure qué on dzo l'a désidoou dé partì tchertché dé trésò qué l'aye tan sentù predjé.
Sa fenna to di suitte éire contenta én pensèn d'avèi dé-z-étoffe présieuze pé sé robbe é dé corà d'ò, mé apréi én véyèn qué son ommo tornave pa vegnave quieu lé dzo pi tsagréra. Poyave su la tò avèiquié lo tsemén pé on mouéi dé-z-an avoué l'espoè dé tornéi véire lo cónto é l'émbrahié.
I tsahéi ll'aye pamé dé féihe, aviavon pamé lo fouà a la léche é on beu dzó la cóntessa l'é morta dé tsagrén.
Mé éto dz'ayo lo cou plèn é dzé polavo pa véire lo tsahéi tséire én rovéra é comèn sèn mé si catchatte dédén sta grolla, sémbolle dé tan dé joué édé bonnè.
To lo mondo qué dz'ayo alèntò s'é nr aloou, lé vioù valé é lé hevente créhiàn (vioù) son partì é lé meu di tsahéi comènhiavon a dégréngoillé.
La grolla qu'éire éireuva ma méijón l'é réstèye lé su la crédense plèira dé pouha é dé tèile di-z-aragne canquie i dzó ieui énr ommo én voyadzo l'é éntroou dédén lo tsahéi tchertché éira souha i mentèn d'éira balla ramoou, l'a ieuva sé l'é prèija apréi.
Mé dzé si réstèye todzó catchatte perquié gnón l'aye jamé levoou lo toppèn é dzé si gnènca ieui dzé si finia é dèi véro dé-z-an dzé mé troouvo amon cheu i solàn, jeusto voouhe piquiooude voué a la via m'an revèillatte é dz'i sentù la voya dé saillì pé vo-z-è cognéihe é tornéi paséi carquie moman dé joué.
Le rache son réstoou tastoou a acoutéi lé parolle dé la féye canquie i momàn qué l'an sentù la voué dé padàn é dé madàn qué lé-z-é quiériavon pé héira, l'an demandoou squieuza a la féye é l'an hioouzù lo toppèn é l'an catchà la grolla dézó lo fèn, l'an pa contoou a gnon sta avanteura mé atendavon avoué tan dé voya& lo rétò dé la plodze pé tornéi amón i solàn acoutéi sellé chicque conte.
L'itsatèn éire passoou vitto é lé tréi brouddo son tornoou a l'écoulla, l'euiton éire éihoou pistoou secquie é tsa é lé gosse l'ayon pamé ayù la possibilitoou dé poyé amón i solàn.
Padàn é madàn l'ayon désidoou dé fére référe lo tette dé méijón é son éirù dé-z-ourì qué l'an to portoou ià, l'artse é to lo restàn.
L'é passoou énr evéi é gnón l'é poyà amon i frette di galetà.
Macquie d'iforiéi, avoué sé prumire dzorné dé plodze, lé rache l'an poulù tornéi amón lé.
Lo solàn éire to vouiddo, lé tsèirón, lé latte é lo zén di tette nou léchavon pamé paséi la hiertoou é on sentave pamé lo fracà dé la plodze, mé dédén lè couigne catchatte dézó on mouéi dé fèn, la grolla éire lé a atendre lé gosse é la féye véyave pa l'euira dé sentì lè man urì lo toppèn pé tornéi comenhié a contéi lé conte di tsahéi.
